BİLGİSAYAR İÇİNDEKİ TERAPİST: ELIZA

ELIZA NEDİR ?

ELIZA 1966’da üretilen bir erken doğal dil işleme programlarından birisidir. MIT yapay zeka laboratuvarlarında Joseph Weizenbaum tarafından yaratılmıştır. ELIZA, Turing testinin yetkinliğini göstermek için üretilen ilk chatbotlardan birisidir. ELIZA’nın amacı bilgisayar-insan arsında gerçekleşebilecek doğal dil iletişimini mümkün kılmaktı. ELIZA, pattern matching (desen eşleştirme) ve subsitution (yerine koyma) methodlarını kullanarak diyaloglarını gerçekleştirir. En çok bilinen scriptlerden birisi Rogers’ın bireysel psikoterapisinde kullandığı yansıtma tekniğini kullanan DOCTOR scriptidir. Yansıtma tekniğinde, bireylerin söylediklerine doğrudan yönlendirici bir cevap verilmez. Empati ve koşulsuz kabul bu tekniğin temelindedir. Açık-uçlu sorular ile danışanın terapistle daha efektif konuşabilmesine yönelik cesaretlendirilmesi hedeflenir. Örneğin, bir danışan “Depresif hissediyorum” derse Rogeryan terapist konuyu derinleştirmek için “Neden depresif hissediyorsun ?” diye sorar.

ELIZA’nın bazı cevapları o kadar ikna ediciydi ki Weizenbaum ve arkadaşları bazı kullanıcıların ELIZA’ya duygusal olarak bağlandıkları ve bu kullanıcıların bilgisayar ile iletişim kurduklarını unuttuklarını bildirmişlerdir. Weizenbaum, ELIZA’yı IBM 7094 üzerinde MAD (Michigan Algorithm Decoder) ve SLIP (Symmetric List Processor) programlama dilinde yazdı. ELIZA’nın insan-dil arasındaki iletişimi doğal bir bağlama oturtabilmek için Weizenbaum’un başa çıkması gereken beş adet teknik problem vardı:

• Kritik kelimelerin tanımlanması
• Minimal bağlamın keşfi
• Uygun dönüşümün seçimi
• Dönüşüme uygun cevapların üretilmesi
• kritik kelime yokluğunda ELIZA scriptinin tıkanmasına yönelik önlem alma.

ELIZA programının başlama süreci kullanıcı tarafından bir input (girdi) anahtar kelime girildiği (ör: depresyon) zaman başlar. Bir “anahtar kelime” her bir anahtar kelimeye programcı tarafından belirlenen bir öncelik numarası veya tasarlanan bir derece atayan ELIZA komut dosyası tarafından önemli olarak belirlenmiş bir kelimedir. Eğer ilgili bir kelime bulunursa, kelime havuzunda anahtar kelimeleri derecelerine göre en yüksek değerden itibaren sıralama yapılır. Input (girdi) cümlesi, en yüksek derece yönlendirmelerinin anahtar kelimesiyle ilişkili kural olarak değiştirilip dönüştürülür.

ELIZA NASIL ÇALIŞIR ?

DOCTOR scripti ELIZA’nın göreceli olarak daha kolay uygulanabilmesini sağlar. Kullanıcının girdiği cümledeki her bir kelimeye değer atar ve bu değeri kelimelerden soru cümlesi oluşturmak için yeniden sıralar. Kelimenin değeri cümledeki önemine göre belirlenir.

Örnek olarak, kullanıcı ELIZA’ya “I want to run away from my parents” (Ailemden uzaklaşmak istiyorum) diye bir girdi yazarsa ELIZA cümledeki her bir kelimeye ağırlıklı olarak değer atar. Özneye (pronoun/I/zamir/ben) en düşük değeri atar ve aksiyon, yönelim,istek bildiren fiillere (action verbs/want to/istiyorum) göreceli daha yüksek değer atar. Son olarak en yüksek değeri asıl fiil (actual action/ run away from my parents/ailemden uzaklaşmak istiyorum) alır. Bu değer atayabilme durumu, ELIZA’ya ilgili cümleyi nasıl dönüştüreceğine ve dönüşen cümle üzerinden derinleştirici soru sormasına imkan sağlar. ELIZA’nın vereceği muhtemel cevapsa: “What would getting to run away from your parents mean to you ?” (Ailenden uzaklaşmak istemek senin için ne anlama geliyor ?)

Sonuç

Bu içerikte Turing’in “Can Machines Think” (Makineler düşünebilir mi ? ) isimli makalesinde bahsettiği Turing testinin bir pratik uygulaması olan erken doğal dil işleme programlarından birisi olan ELIZA programını ele aldık. Eğer paylaştığım linkten programı biraz kurcalarsanız ELIZA saçmalaya başlayacaktır. Güzel bir iddia ile yola çıkılmış; ancak daha çok geliştirilmesi gerekiyor. Umarım bir gün ELIZA’nın Türkçe ve daha gelişmiş bir uyarlamasıyla karşınıza çıkarım.

Kaynak ve İleri Okumalar

• https://en.wikipedia.org/wiki/ELIZA
• https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Weizenbaum
• http://psych.fullerton.edu/mbirnbaum/psych101/Eliza.htm

BURAK BÜYÜKYAPRAK

CEO