Beş Büyük Faktör Kişilik Kuramı

Özgün Yazılar Psikoloji kişilik, beş, big 5, büyük, faktör, ölçek, psikolog, psikoloji, test robocognition 8 Mart 2021 0 Yorumlar

Beş Büyük Faktör Kişilik Kuramı

Tüm dillerde traitleri (~nispeten kalıcı duygu, düşünce, davranış tarzları) ifade eden kelimeler bulunur. Psikologlar, traitler arasındaki kovaryansı (~iki bileşenin birlikte değişimi) inceleyerek kişiliği temsil eden göreceli az sayıda faktörler belirlemeye çalıştığı çalışmalar da alanda mevcuttur. Traitler ile ilgili daha önceden Galton, Allport, Cattel gibi önemli isimlerin araştırması olsa da bu içerikte Costa ve McCrae’nin 1985’te yayınladığı NEO PI-R beş etmen kişilik envanterini yayınlamasıyla üzerinde kabul görülen beş genel etmen ele alınacaktır. Beş faktör kuramındaki etmenleri belirlemek için kişilik testindeki verilere faktör analizi yapılmıştır. Faktörlerde kesme puanı yerine süreklilik vardır. Büyük beşlideki her bir faktör kendi içerisinde ayrık ancak ilişkili iki yöne sahiptir. Beş faktör kuramı adından da anlaşılacağı gibi beş temel faktörü içerir. Bunlar:

Deneyime açıklık
Sorumluluk
Nevrotizm
Dışadönüklük
Uyumluluk

İçindekiler Tablosu

Deneyime Açıklık

Deneyime açıklık genelde sanat, macera. duygular. empati, yaratıcı fikirler ile ilgilidir. Deneyime acık kişiler içe dönük kişilere göre daha yaratıcıdır ve duygularının daha çok farkındadır. Ayrıca, geleneksel olmayan tutumları genellikle daha fazladır. Deneyime açıklık puanının fazla olması ise, tahmin edilemezlik, odak eksikliği, ilaç kötüye kullanımı ve riskli davranışlarda bulunmakla ilişkilidir. Dahası, bu kişiler özellikle yoğun ve öforik yöntemlerle kendilerini gerçekleştirirler. Tersine, deneyime açıklığın düşük olması, pragmatik ve veriye dayalı olarak nitelendirilirler hatta bazen dogmatik ve kapalı fikirli olarak algılanırlar. Dışa dönüklük faktörünün kavramlaştırılması ve yorumlanmasıyla ilgili alanda anlaşmazlıklar mevcuttur.

Sorumluluk

Sorumluluk öz disiplin gösterme, görev bilinciyle davranış gösterme eğilimidir. Kişilerin kendi dürtülerini kontrol etme ve düzenlemeleriyle ilişkilidir. Yüksek sorumluluk puanları inatçılık ve odaklanmayla ilgiliyken düşük sorumluluk esneklik, spontanelik, düşük güvenilirlik ve pasaklılıkla ilgilidir. Sorumluluk puanının yüksek olması spontane davranışlar yerine planlı davranışlara işaret eder. Ayrıca bir çalışmada, sorumluluk düzeyi genç yetişkinlikte yükselirken yaşlılarda düştüğü bulunmuştur

Nevrotizm

Nevrotizm öfke, anksiyete, depresyon gibi negatif duyguları ifade etme eğilimidir. Literatürde duygusal dengesizlik tersiyse duygusal denge olarak geçer. Nevrotism faktöründen yüksek puan alan bireyler duygusal olarak tepkisel ve strese duyarlıdır. Sıradan durumları tehlikeli olarak yorumlama eğilimdedirler. Küçük sorunları genellikle umutsuzca çözülemeyecek sorunlar olarak algılarlar. Ayrıca bu bireyler duygularını ifade ederken uçarıdırlar. Negatif duygusal tepkileri uçarıdır. Negatif duygusal tepkileri normal olmayacak şekilde uzun süre sürdürmede ısrarcıdırlar. Ayrıca, nevrotizm puanı yüksek olan bireyler psikolojik iyi oluşları daha kötü olma eğilimindedir

Nevrotizm’in öteki tarafında olan duygusal dengede yani düşük nevrotizm puanı alan bireyler genellikle basit şeylere üzülmez ve duygusal olarak daha az tepkiseldirler. Sakin, duygusal olarak dengeli, ısrarcı negatif duygulardan arınıktırlar. Negatif duygulardan arınık olmak pozitif duygulanım deneyiminden düşük puan alma olarak yorumlanmamalıdır.

Dışa Dönüklük

Dışadönüklük dış dünya ile etkileşimle ilgilidir. Dışadönükler, insanlarla etkileşimde bulunmaktan hoşlanır ve sıklıkla enerji dolu olarak algılanırlar. Coşkulu, eylem yönelimli bireyler olma eğilimindedirler. Grup içinde belirgin pozisyonları vardır, konuşmayı severler ve kendilerini öne çıkarırlar. Dışadönükler içedönüklerin tersine sosyal ortamlarda daha baskın olma eğilimindedir.

İçe dönükler düşük sosyal katılım gösterirler ve dışa dönüklere göre düşük enerjilidirler. Sessiz, ılımlı, planlıdır. Sosyal katılımları az olması utangaçlık veya depresyon olarak yorumlanmamalıdır. Aksine içe dönükler, dışa dönüklere göre sosyal hayatlarında daha bağımsızdır. İçe dönükler dışa dönüklere göre daha çok yalnız kalırlar ve daha az uyarılma ihtiyacı vardır. Ancak bu durum, onların düşmanca veya anti-sosyal oldukları anlamına gelmez; daha ziyade sosyal durumlardan sakınmayı tercih ederler.

Uyumluluk

Uyumluluk traiti bireylerin sosyal düzene uymasındaki genel endişe düzeyi farklılığını yansıtır. Uyumlu bireyler diğer bireylerle iyi geçinirler. Bu bireyler genellikle düşünceli, nazik, cömert, dürüst, güvenilir, yardımsever ve başkalarıyla uzlaşma eğilimlidir. Ayrıca, uyumlu insanların insan doğasına karşı optimist bir tutumu vardır.

Uyumsuz bireyler, kişisel çıkarlarını diğer insanların çıkarlarına üstün tutarlar. Bu kişiler genellikle diğer kişilerin iyi oluşlarıyla ilgisizdirler. Bu bireyler sıklıkla diğerlerine karşı düşmancıl ve işbirliğinde bulunmayan bir tutum içerisindedirler. Ayrıca, uyumsuz kişiler sıklıkla güvenilmez olarak nitelendirilirler ve rekabetçidirler.

Kurama Yönelik Eleştiriler

Beş faktör kuramı her ne kadar basitliği sebebiyle çeşitli kullanım alanları olsa da kusursuz değildir. Literatürde beş faktörle ilgili göz önüne alınması gereken eleştiriler mevcuttur. Bunlardan bazıları aşağıda sıralanmıştır.

Beş Faktör Kuramının kapsamına ilişkin sınırlamalar olduğu ileri sürülmüştür. Beş faktör kuramıyla ilgili en genel eleştirilerden birisi kişiliğin tamamını açıklayamamasıdır. Kuram, normal kişiliğin sadece %56‘sını[4] açıklayabilmiştir. Ayrıca kuram teori temelli değildir, faktör analizine dayalı istatistik temelli oluşturulmuştur.

Bazı psikologlar modelin dindarlık, dürüstlük, muhafazakarlık, erillik/dişilik, mizah duygusu ve risk alma gibi kişilik özelliklerini ihmal ettiği için kuramı eleştirir. Başka bir eleştiri ise kişiliği tam anlamıyla yansıtabilmek için kaç tane faktörün gerekli olduğu sorusudur. Beş faktör kuramını savunanlar, kuramın çok fazla veriyi içeren tek bir veri setinden temellenmesine rağmen beş faktör yapısının tutarlı olarak farklı çalışmalarda tekrarlandığını belirtmiştir. Dan P. McAdams, Beş faktör kuramını “yabancının psikolojisi” olarak adlandırmıştır, çünkü bu etmenler, bir yabancıda gözlemlenmesi nispeten kolay olan özelliklere atıfta bulunur; kişiliğin daha özel veya daha bağlama bağlı olan diğer yönleri Beş faktör kuramında bulunmaz.

Jack Block’un Eleştrileri:

Son olarak Jack Block’un Ocak 2010’da yayınladığı son çalışmasında büyük beşliye yönelttiği eleştirileri aşağıda kısaca sıraladım.

Beş faktörün teorik yapıdan oluşan doğası
Ölçümdeki belirsizlik
Modelin erken çocukluk çalışmasındaki uygunsuzluğu.
Kişiliği kavramsallaştırmak için özel paradigma olarak faktör analizinin kullanılması.
Beş fakörün bireylerin kişiliğini tam olarak kapsamayacak şekilde olmasıdır.

Sonuç

Bu içerikte genel bir bakış açısıyla Beş Büyük Faktör Kuramının deneyime açıklık, sorumluluk, nevrotizm, dışa dönüklük ve uyumluluk etmenlerini ele aldım. Literatürde Bu kurama yöneltilmiş eleştirileri inceledim. Sıradaki içeriğimde Büyük Beş-50 Kişilik Testinin Türkçeye çevirisini ele alacağım.