El-Cezeri Kimdir ? Hayatı ve Eser İncelemeleri

Hayatı

12. Yüzyıl Müslüman mucidi İsmail El Cezeri robotiğin babası olarak bilinir. Robotik, mekanik ve hidrolik ilkeleri ile ilgili eserler üretmiştir. Kendisi, polimat, akademisyen, mucit, matematikçi, artist ve makine mühendisi olarak kabul edilir. Artuklu Beyliği döneminde El Cezeri genellikle saray kesimi ve zenginlere yönelik eğlence alanında eserler üretse de çiftçilere yüzyıllarca yardımcı olabilecek su çekme makinesi,  hidrolik enerji  ve  dişlileri kullanarak Diyarbakır ve Kudüsteki hastaneler ve camiler için kullanılan su temin sistemi gibi pratik makineler de üretmiştir. Ayrıca, iki pistonlu su pompası, kan alma cihazı, çeşmeler, müzikal otomasyon cihazları ve ölçüm cihazları da tasarlamıştır. 

El Cezeri 1136 yılında Diyarbakır’da doğmuştur. Biyografisi hakkında detaylı bilgiler günümüze ulaşamasa da mütevazi bir zaanatkar’ın oğludur ve Haçlı seferleri gibi bölgesel güç mücadelerinin hakim olduğu genel politik kargaşa döneminde dünyaya gelmiştir. 1206 yılında vefat etmiştir. En çok bilinen eseri Olağanüstü Mekanik Araçları Bilgisi Hakkında Kitap’tır  (The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices). Bu kitabı vefat ettiği yıl 1206 yılında Artuklu Hükümdarı Melik Salih Nasıreddevle Mahmut’a sunmuştur. Kitapta 50 mekanik cihazın betimlemesi yapılmıştır ve bu cihazların nasıl inşaa edilebileceği ile ilgili bilgiler içerir. Ayrıca, birçok tamamlanmamış eseri Topkapı müzesinde sergilenmektedir.

Birçok icadı Avrupa biliminin başarısından yüzyıllarca ötesindeydi. Örneğin Konik valflerin  (hidrolik mühendisliği ile ilgili önemli bir bileşen) Avrupa’da 200 yıl sonra Leonardo da Vinci tarafından tanıtılmadan önce Anadolu’da El-Cezeri tanıtmıştı. Ayrıca, bazı kaynaklarda da Vince’nin El Cezeri’nin otomatlarından etkilendiği belirtilmiştir. Mühendis ve teknoloji tarihçisi olup 1974 yılında El-Cezerinin “ Olağanüstü Mekanik Araçları Bilgisi Hakkında Kitabı” kitabını tercüme eden Donald R. Hill, El Cezeri’yi “Robotiğin Babası” ve “Doğunun Leonardo da Vinci’si” olarak tanımlanmıştır ama da Vinci’nin El Cezeri’den daha sonra doğduğunu düşünürsek da Vinci’ye Batının El Cezerisi demek daha doğru olur.

El Cezerininin icatları Antik Yunan, Pers, Hint , Çin ve diğer kültürlerden etkilendi. Bazı eserleri daha önce yapılan eserlerden doğrudan etkilenmiştir. Buna Pseudo-Archimedes su saati örnek olarak verilebilir. Ayrıca, Banū Mūsā  kardeşlerden çeşmesini üretirken, El-Saghani’den ise mum saatine etkisi olduğunu belirtmiştir. Bu müslüman alimlere ek olarak MÖ. 3. YY’da antik Yunan geometri uzmanı Apollonios’un eserlerindeki etkisine de değinmiştir.

Eserleri

Fil Su Saati

Fil saati El-Cezerinin en ünlü eserlerinden birisidir. Yüzeysel olarak tarif etmek gerekirse, Cihaz, Asya fili şeklinde, ağırlıkla çalışan bir su saatinden oluşur. Filin üzerinde fil sürücüsü, katip, sultan, anka kuşu ipler gibi çeşitli öğeler bulunur.

El Cezerinin notlarında Fil su saati ile ilgili, fil Afrika ve Hint kültürünü, 2 ejderha çin kültürünü,  anka kuşu Pers kültürünü, su saati Yunan kültürünü ve türban İslamik kültürü temsil eder. El Cezeri kendi ifadesiyle eserindeki çok kültürlü yapıya göndermede bulunur. Filin içerisine su dolu bir leğen gömülüdür. Leğenin içerisinde yüzen ve ortasında bir boşluk bulunan bir kase bulundurur. Bu kasenin boşluğu doldurması yarım saati bulur.Yarım saat dolunca saatin üzerinde bulunan top düşer ve birbirine bağlı hareketler başlar. Kase batarken filin üzerindeki kulede bulunan tahterevalli mekanizmasındaki bir ipi çeker Bu ipin çekilmesiyle, anka kuşundan gelen ses ve hareketi eşliğinde kulenin üzerinde bulunan saatteki top serbest bırakılır  Top düşünce bir fana çarparak güneşin doğuşundan beri geçen saatlerin sayısını belirtmek için gümüş ve siyah kadranı döndürür. Sultan, şahinin gagasının üzerinde duran elini kaldırı diğer eliyle diğer taraftaki şahinin gagasını tutar. Şahinin gagasından top şahinin gagasından dışarı yuvarlanır. Ejderha topu yakalar ve ejderhanın başı topu almasıyla ağırlaşır ve aşağıya iner ve top filin yanında bulunan vazoya bırakılır Topun vazoya düşmesiyle iplerin olduğu bir sistemle kuledeki fil sürücüsünün davula vurması için sağ ve sol elini yukarı kaldırmasını sağlar. Eğer fil sürücüsü davula vurduysa yarım saat olduğunu gösterir. Ayrıca ejderhanın bu hareketle birlikte batmış kaseyi bağlı iplerle tekrar suyun yüzeyine çeker. En son filin üstündeki kuş cıvıldar. Daha sonra yılan eski konumuna geçer ve yılanın ağzındaki toplar yukarı kısımda kaldığı sürece döngü devam eder. Ayrıca, İplerin hareketiyle geçen saatteki dakikakları belirtecek şekilde katipin elindeki kalem hareket eder.

Robot Çalgı Grubu

El Cezerinin diğer ünlü eseri ise tarihte Professör Noel Sharkey bu çalgı grubunun erken programlanabilir otomasyonlardan birisi olduğunu savunur. Esere geçecek olursak, kayık sarayın havuzunda yüzer. Yarım saatte bir dışsal bir müdahale olmadan çalgı grubu performasnın sergiler. Amacı saray konuklarını eğlendirmektir. Bu grupta 4 müzisyen bulunur. Flütçü, 2 adet tefçi ve harpçi.  Flütçü flüt çalar, tefçi tefine vurur ve harpçi bakır telleri çeker. Ayrıca, tefçilerin el hareketleri farklı tonlarda vurmak için programlanabilir. Müzisyenler, bir su kaynağının olduğu tank üzerinde oturur. Tank, boşaltma kovasına yavaşça boşaltılır. Bu işlem yarım saatte bir (ya da 1 saatte bir) tekrarlanır. Boşaltma kovası dolduğu zaman yarım saat geçmiş demektir. Bu yarım saat dolunca boşaltma kovası suyunun kepçe çarkına boşaltır ve çark kendi ekseni üzerinde döner. Aynı  eksendeki mandallar müzisyenlerin ellerine bağlı çubukları yukarı aşağı hareket ettirir. Müzisyenler eklemli bakırdan yapılmıştır ve bu eklemlerin olduğu kollar hareket edebilir. Bu hareket, arp ve tefin çalınmasını sağlar. Arpçının bir eli için 3 mandal vardır diğer el hareketi ise tek mandal tarafından sağlanır. çubuklar ilk kam mili örneklerinden sayılabilir ve aksın dairesel hareketini müzisyenlerin doğrusal hareketine dönüştürür. Çubuklar arasındaki mesafe farklı tonlarda tef çalmayı veya harp sesi çıkarmayı sağlar. Suyun aktığı boru hava tankına bağlıdır ve hava tankına doğru akarken düdükten ıslık sesi çıkar bu ses flüt sesinin kaynağıdır. 

Sonuç

Günümüzde El-Cezeri’nin biyografisi veya otomatlarını oluşturmasına yönelik motivasyonunu öğrenmemiz pek mümkün gözükmüyor. Ancak 50’den fazla eseri ve el yazmaları günümüze ulaşmış durumda. Anadolunun küçük bir beyliğinde, Haçlı Seferleri devam ederken 12. yüzyılda çeşitli otomasyon sadece teorik olarak tanımlamayıp bunların nasıl üretileceği ile ilgili bilgileri kitabında paylaşan El-Cezeri eserlerinde minimal veya en az boyutta insan müdahalesi olacak şekilde algılayıcı (sensor, ör. fil su saatinde kasenin boşluğunda suyun yarım saatte dolduğunun anlaşılması), eyleyici (actuators ör. fil su saatinde kuşun topu ejderhanın ağzına atması) ve kontrol bileşenlerinin birleşimini içerecek şekilde eserler üretmişti.

Kaynaklar ve İleri Okumalar

• aljazaribook.com
• https://en.wikipedia.org/wiki/Ismail_al-Jazari
•  “al-Jazari”. Encyclopædia Britannica
• https://www.nationalgeographic.com/history/history-magazine/article/ismail-al-jazari-muslim-inventor-called-father-robotics
• https://www.cezerimuzesi.com/mobile-app/tr/suyuyukseltmek.html
• https://en.wikipedia.org/wiki/Elephant_clock
• https://www.cezerimuzesi.com/mobile-app/tr/susaatleri.html

BURAK BÜYÜKYAPRAK

CEO